Wielki artysta z Przyszowej. Mija 75 lat od jego śmierci.

Za dwa tygodnie minie 75 lat od śmierci Tytusa Czyżewskiego. Polski malarz, poeta, krytyk sztuki, jeden z teoretyków formizmu pochodził z Przyszowej (gmina Łukowica). Na jego twórczość wpływ miały m.in. rodzinne okolice.

Tytus Czyżewski urodził się 28 grudnia 1880 roku w Przyszowej, Studiował malarstwo Sztuk Pięknych w Krakowie, następnie studia kontynuował w Paryżu. Znany polski malarz, poeta, krytyk sztuki, jeden z teoretyków formizmu. Zmarł 5 maja 1945 roku w Krakowie. Wczesne dzieciństwo spędził na ziemi limanowskiej.

Dworek Państwa Czyżewskich już dawno nie istniej. - Pod szkołą na Berdychowie (część Przyszowej) znajdują się Podworce, gdzie niegdyś stał dworek Czyżewskich. Nad kościołem w Przyszowej znajduje się tzw. Cydzówka, nazwa powstała od nazwiska Czyżewski (gwar. Cydzoski), bo właściciel podarował swemu poddanemu to pole.

- Pierwszy dworek zwany Na Berdychowie, położony w Górnej Przyszowej był własnością Cecylii z Wielogłowskich Racięskiej. Ten dworek „kontraktem kupna z dnia 5 VI 1882 nabyli Tytus i Jadwiga Czyżewscy”. [J. Sitowski, 1918, s. 37] Mieli oni czworo dzieci. Jednym z nich był Tytus Czyżewski, sławny malarz i poeta, współtwórca grupy formistów. Dworek popadł w ruinę. Jadwiga Czyżewska swoje posiadłości sprzedała okolicznym chłopom w 1901 r. i przeprowadziła się z rodziną do Krakowa. Chłopi rozebrali budynki dworskie, a pole zaczęli uprawiać - opisuje Ewa Leśniak w opracowaniu „Dzieje wsi Przyszowa, od lokacji do czasów współczesnych”.

Słynny malarz w swojej twórczości był mocno zainspirowany okolicami swoich rodzinnych stron.

- Wszyscy piszący o Czyżewskim zgodni są co do tego, ze mała beskidzka wieś odcisnęła niezatarte piętno na całej jego twórczości poetyckiej i malarskiej, ale już na przykład mało się wie o tak znamienitym fakcie, ze na pierwszej wystawie Ekspresjonistów Polskich w Pałacu Sztuk Pięknych w Krakowie w roku 1917, obok prac własnych Tytus umieścił 28 "malowideł podhalańskich" na szkle autorstwa ludowych artystów, co nobilitowało w kolach artystycznych tak zwane chłopskie malarstwo. Sam artysta wspominał, ze pierwsze spotkanie z malarstwem w jego życiu nastąpiło w kościele parafialnym w pobliskiej Przyszowej. Wisiała tam amatorska kopia "Ostatniej Wieczerzy" Leonarda. Chłopiec nie mógł oderwać od niej oczu: (...) szczególnie bylem zachwycony wtedy, gdy letnia pora podczas sumy niedzielnej słońce zajrzało do świątyni i rzuciło swój blask na kolory obrazu - pisał na łamach Almanachu Limanowskiego w 2001 roku, Jarosław Czaja łukowicki artysta i wielki miłośnik regionalnej historii. - Innym przedmiotem dziecięcego zachwytu była figura św. Floriana, jakich pełno w okolicy, wykonana przez jakiegoś utalentowanego górala. Miody Czyżewski miał wielu przyjaciół wśród domorosłych góralskich artystów. Najserdeczniej wspominany będzie kiedyś niejaki Michał Sopata, który rysował dla Tytusa pola bitew i żołnierzy niebiesko-czerwona kredka. W okresie kiedy chłopiec chodzi do szkoły wydziałowej w Nowym Sączu, odkrywa w sobie pasje - jest nią zbieranie pieśni i kolęd ludowych, wspomnianych malowideł na szkle i przydrożnych światków.

Życie i twórczość Tytusa Czyżewskiego (źródło: https://culture.pl/pl/tworca/tytus-czyzewski )

 Malarz i teoretyk sztuki; poeta i dramatopisarz; członek pierwszej polskiej grupy awangardowej lat 20. - Formiści; kolorysta. Urodzony w 1880 w Przyszowej k. Limanowej, zmarł w 1945 w Krakowie.

Na tej stronie zamieszczamy dwa teksty: sylwetkę artystyczną autorstwa Ireny Kossowskiej oraz literacką notę biograficzną - autorstwa Krystyny Dąbrowskiej.

Studia artystyczne odbył w latach 1902-1907 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Józefa Unierzyskiego, Józefa Mehoffera i Leona Wyczółkowskiego. W okresie 1907-1909 przebywał w Paryżu, gdzie silnie oddziałała na niego sztuka Cézanne'a. Po powrocie do kraju pracował przez pewien czas jako gimnazjalny nauczyciel rysunku. W 1910 krakowskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych zorganizowało pierwszą indywidualną wystawę prac Czyżewskiego.

Lata 1910-1912 twórca spędził w Paryżu, gdzie przyswoił sobie zasady kubizmu. W okresie 1911-1913 brał udział w krakowskich wystawach "niezależnych" razem z Andrzejem i Zbigniewem Pronaszkami, Jackiem Mierzejewskim i Eugeniuszem Zakiem. Ekspozycje te manifestowały odcięcie się młodego pokolenia od kulturowej spuścizny Młodej Polski. Wczesna twórczość Czyżewskiego pozostawała w sferze oddziaływania francuskiego postimpresjonizmu, przede wszystkim malarstwa Cézanne'a (Madonna z Dzieciątkiem, 1909).

Po wybuchu I wojny światowej artysta wyjechał do Wiednia. W 1915 zmodyfikował w oryginalny sposób tradycyjną koncepcję obrazu jako dwuwymiarowego płótna, tworząc z drewna i dykty obrazy wielopłaszczyznowe. W 1917 wstąpił do grupy Ekspresjoniści Polscy (od 1919 Formiści) otwierającej dzieje polskiej awangardy. Uczestniczył we wszystkich wystawach formistów w Krakowie, Warszawie, Lwowie i Poznaniu. Wydawał zbiory wierszy i utwory dramatyczne, projektując ich szatę typograficzną ("Zielone Oko. Poezje formistyczne. Elektryczne wizje", 1920; "Noc-dzień", 1922; "Wąż, Orfeusz i Euridika", 1922; "Osieł i słońce w metamorfozie", 1922). Wspólnie z Leonem Chwistkiem i Karolem Winklerem redagował pismo "Formiści". Był współtwórcą krakowskich klubów futurystycznych Katarynka (1917) i Gałka Muszkatułowa (1918). W 1922, po rozwiązaniu grupy Formistów), wyjechał do Paryża, gdzie z przerwami przebywał do 1930 r. Prezentował swe prace na Salonach: Jesiennym (1926, 1928), Niezależnych (1923, 1924, 1925, 1926) i Tuileries (1926, 1929). W 1925 opublikował w Paryżu cykl poetycki Pastorałki zilustrowany drzeworytami Tadeusza Makowskiego, zaś w 1927 utwór Ropespierre - Rapsod - Od romantyzmu do cynizmu"Robespierre - Rapsod - Od romantyzmu do cynizmu".

W okresie tym wiele podróżował, zwiedzając południowe rejony Francji, Hiszpanię i Włochy. W 1927 przyłączył się do podsumowującej dokonania formistów ekspozycji urządzonej w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. Po powrocie do Polski zajmował się krytyką artystyczną i żywo uczestniczył w ruchu wystawienniczym. Swą twórczość prezentował na Salonach Instytutu Propagandy Sztuki; uczestniczył w ekspozycji L'Art Vivant en Europe w Brukseli (1931) i Międzynarodowej Wystawie Sztuka i Technika w Paryżu (1937). Swe obrazy pokazywał na wystawie grupy Nowa Generacja we Lwowie (1932) i Grupy Plastyków Nowoczesnych w Warszawie (1933). W 1934 wszedł w skład redakcji "Głosu Plastyków", czasopisma propagującego nurt kolorystyczny. W 1944 przeniósł się do Krakowa, gdzie mieszkał do śmierci.

Oryginalny wkład Czyżewskiego w awangardową sztukę lat 20. stanowiły wywodzące się z estetyki kubizmu obrazy wielopłaszczyznowe. Akcentowały one autonomię dzieła sztuki zbudowanego na sobie tylko właściwych prawach. Artysta ukazywał w nich wycinki fizykalnej rzeczywistości ujęte symultanicznie z różnych stron i odległości, tworząc ekspresyjne kompozycje przypominające refleks na płaszczyźnie pryzmatycznie ułożonych luster. Radykalnie uproszczone i zgeometryzowane kształty zestawiał niekiedy w zaskakujący sposób (Akt z kotem); te irrealne konfiguracje przedmiotów i postaci ewokowały bliską nadrealizmowi atmosferę dziwności, były przejawem poszukiwania tego co pierwotne, próbą penetracji sfery instynktów. Częstym tematem kompozycji są fragmentarycznie przedstawione instrumenty muzyczne i pięciolinie z nutami; muzyczne rytmy oddawał też powracający wielokrotnie w sztuce Czyżewskiego motyw tańca. Czerpiąc inspiracje z polskiego folkloru, artysta stosował prymitywizującą konwencję obrazowania - w płytkiej przestrzeni pejzaży spiętrzał uproszczone formy, postaciom nadawał liryczny wyraz. Rysy ich twarzy, wymowne oczy i kotary zdobiące kompozycje mają charakter cytatów zaczerpniętych z malarstwa na szkle. Obrazy wielopłaszczyznowe z lat 20. zyskały też kształt płytkich skrzynek wypełnionych reliefowymi formami, tekturowymi spiralami i skręconymi kawałkami blachy, z którymi Czyżewski zestawiał malarskie ornamenty i "naiwnie" ujęte, pełne ekspresji ludzkie sylwetki.

W latach 1924-1925 trawestacja motywów zaczerpniętych ze sztuki ludowej stała się w twórczości artysty kluczowym problemem. Czyżewski wykonywał wówczas dekoracyjnie zakomponowane portrety o sprymitywizowanej stylistyce. Pogodny wyraz tych wizerunków intensyfikowały ozdobne kwiaty, ptaki i motyle. Syntetycznie traktowane formy obiegał miękki, delikatny kontur. Powstawały w tym czasie również obrazy bezpośrednio nawiązujące do ludowych wzorów ikonograficznych - wyobrażenia Madonny i sceny Ukrzyżowania. Odwoływały się one również do konwencji obrazowania sztuki bizantyjskiej i włoskiego quattrocenta. W malarstwie z lat 1922-1930 znalazła wyraz fascynacja sztuką hiszpańską, szczególnie dramatycznymi obrazami El Greca. Silnych impulsów dostarczał Czyżewskiemu także hiszpański folklor. W obrazach artysty ujawniło się także zamiłowanie do pastiszu, parafrazy i groteski. Ciemna tonacja kolorystyczna - dotychczas dominująca - ustąpiła miejsca barwom jaskrawym i kontrastowym zderzeniom tonów.

Po powrocie do Polski w 1930 Czyżewski sprzymierzył się z kapistami, z którymi zetknął się w Paryżu już w 1925. Kluczowym motywem w jego malarstwie stały się teraz martwe natury. Zagęszczona materia malarska nabrała w nich migotliwości, nasyciła się światłem; formy określała kapryśna, falista linia. W kompozycjach z tego okresu widoczne są głęboko zasymilowane inspiracje sztuką Cézanne'a i francuskich fowistów. Płaskie, samodzielnie traktowane plamy barwne powiązane są wyrazistym konturem; realne przedmioty zostają przeobrażone w zwięzłe znaki, a rolę zasadniczą odgrywają ich wzajemne relacje rozgrywające się na płaszczyźnie obrazu. W portretach syntetycznie ujęte sylwetki modeli wtopione są w kolorystycznie rozwibrowane tło (Portret Magdaleny Potworowskiej, 1935). Dekoracyjnemu przetworzeniu w najmniejszym stopniu ulegają pejzaże zachowujące żywy związek z realnymi formami natury. Na przełomie lat 30. i 40. nastąpiło w malarstwie Czyżewskiego wyciszenie walorów, barwy stały się bardziej świetliste i opalizujące.

Autor biografii: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, grudzień 2001.

Fot. źródło biogramy.pl