Minęło 145 lat od narodzin "piewcy Gorców i Podhala"

Poręba Wielka. Dziś przypada 145. rocznica urodzin Władysława Orkana, najwybitniejszego z mieszkańców gminy Niedźwiedź. Autor m.in. publicystycznych "Listów ze wsi" przyszedł na świat jako Franciszek Ksawery Smaciarz w biednej rodzinie w Porębie Wielkiej.

Władysław Orkan, właściwie Franciszek Ksawery Smaciarz, to powieściopisarz, poeta I dramaturg, który urodził 27 listopada 1875 r. w Porębie Wielkiej. Bardzo dużą rolę w życiu Orkana odegrała jego matka, Katarzyna Smreczyńska, która była zdolna do dużych poświęceń, aby wykształcić synów (m.in.: chodziła pieszo najpierw do Szczyrzyca, a potem do Krakowa nosząc im żywność).

Zmarł 14 maja 1930 roku, gdy przybył do Krakowa odwiedzić przebywającą w szpitalu swoją ukochaną córkę Zosię (zmarła dwa tygodnie później, nie dowiedziała się o śmierci ojca). Władysław Orkan został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Kilka miesięcy później trumna z jego ciałem została przewieziona do Zakopanego (pociąg zatrzymywał się na każdej stacji, całe Podhale opłakiwało pisarza). Spoczywa na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.

- Nasz Orkan to fenomen wysoce odrębny, należał do pokolenia twórców, którzy pierwsi w naszych dziejach wywodzili się ze wsi, a Orkan dodatkowo wywodził się ze wsi nędznej, biednej i małorolnej. Choć jego twórczość była bardzo bogata, jak na tak krótki okres życia i mimo sławy jaką osiągnął pisząc tak wiele utworów jego życie było wypełnione licznymi kłopotami – przede wszystkim z powodu biedy, w której przyszło mu żyć – podkreśla Jadwiga Zapała, kustosz Orkanówki, czyli prowadzonego przez gminę muzeum poświęconego “piewcy Gorców i Podhala”. 

Przetarg na PSZOK - powstanie przy oczyszczalni Elena “rekordowym” noworodkiem w limanowskim szpitalu

Na wyróżnienie zasługują takie jego powieści jak: „Komornicy”, „Drzewiej”, „W Rozotkach” i „Pomór”. Warto zapoznać się także z publicystyką Orkana „Listy ze wsi”. 

- Podsumowując twórczość gorczańskiego piewcy można powiedzieć, że głównym bohaterem jego utworów była gorczańska wieś, wszystkie jej problemy i piękny krajobraz który ją otacza – dodaje kusztosz Orkanówki.

Biografia Władysława Orkana, opracowana przez Jadwigę Zapałę:

Władysław Orkan to pseudonim literacki Franciszka Ksawerego Smaciarza, które zostało zmienione na Smreczyński w 1898 r. Pochodził ze starego chłopskiego rodu. Urodził się 27 listopada 1875 r. we wsi Poręba wielka, jako drugie z kolei dziecko – po starszym o 3 lata bracie Stanisławie, a przed młodszą, również o 3 lata siostrą Marią. Choć lata jego dzieciństwa biegły na tle pełnej uroku przyrody Gorców, ciężkie i smutne było jego dzieciństwo, tak jak ciężkie, trudne i smutne było życie tutejszych ludzi. Rodzice Władysława Orkana posiadali grunt – 5 morgów pola – w większości były to nieużytki nadające się jedynie na pastwiska wołów, które mały Franek musiał wypasać. 

Władysław Orkan swoją edukację rozpoczął w dwuletniej Szkole Podstawowej w Porębie Wielkiej w roku 1884. Lata 1886 i 1887 spędził w Szkole Ludowej w Szczyrzycu u O.O. Cystersów, a od 1888 r. uczęszczał do gimnazjum św. Jacka do Krakowa. Matka Władysława Orkana była zdolna do bardzo dużych poświęceń by móc wykształcić synów. Jednym z wielu jej poświęceń były jej legendarne piesze wędrówki do synów – najpierw do Szczyrzyca, a później do Krakowa z żywnością. Jej trud wychowania i poświęcenia by synów wykształcić opisuje kolega Władysława Orkana – Sewery Ignacy Maciejewski w powieści pt. „Matka”. 

Orkan już w 4 klasie gimnazjum zaczął dużo pisać. Tam też wypełniał własnymi utworami gazetki szkolne: „Nygus”, „Grom” czy „Szczypiórek” w których kpił ze schorzeń panującego systemu. Już w 1895 r. wydał 32 stronnicowa broszurę – poemat „Nad grobem matki. Dumania”. Nad nauką górę wzięła literatura i dlatego Orkan nie zdał matury. Nie wiadomo, jak i kiedy rozeszła się wiadomość, że Franek jest poetą. Literackim ojcem chrzestnym i jego kolegą, który go wprowadził na pisarską drogę, był Kazimierz Przerwa-Tetmajer. On to ułatwił Orkanowi druk nowel w Warszawie w 1899 r., jak również napisał serdeczną przedmowę do nich, stwierdzając, że Orkan ma duży talent. 

Większość swoich utworów poświęcał problematyce tutejszego ludu, główną uwagę kierując na trudne warunki życia, nędzę i biedotę tu panującą. Społeczność gorczańską oraz malowniczy pejzaż tych stron przedstawił w dwóch swoich utworach: „Komornicy” z 1900 r. oraz „W roztokach” z 1903 r. Powieści te wyznaczyły mu miejsce w literaturze polskiej. W następnych zbiorach nowel: „Nad urwiskiem” z 1906 r., „Herkules nowożytny” z 1906 r., „Miłość pasterska” z 1908 r. czy „Wesele Prometeusza” – pokazał swoją umiejętność literacką oraz zmysł obserwacyjny. W 1910 r. wydał powieść „Pomór”, która przedstawia tragiczne chwile zarazy trapiącej Galicję po krwawej rzezi. Natomiast powieść pt. „Drzewiej” z 1912 r. opisuje piękno prastarej puszczy gorczańskiej. Te dwie powieści powstały głównie z opowiadań matki pisarza. W 1925 r. wydał swa ostatnią powieść „Kostka Napierski”, nad którą pracował przeszło 20 lat. Z mniejszym powodzeniem pisał on również dramaty m.in.: „Skapany świat”, „Ofiara”, „Wina i kara” oraz „Franek Rakoczy”, w których opisywał wiejska biedotę, co było między innymi powodem odrzucenia ich przez teatry. Największe powodzenie uzyskał dramat „Skapany świat”, o ile tak można nazwać fakt nielicznych premier. Jest to dramat naturalistyczny, ze splotem ludzkich tragedii, ale i dość bogatym materiałem etnograficznym. Po młodzieńczych, buntowniczych wierszach, często chwytał za pióro i pisał poezję. W ogłoszonych drukiem tomikach pt. „Z tej smutnej ziemi” i „Z martwej roztoki” motywem przewodnim sa sprawy gorczańskiej społeczności wiejskiej i umiłowany pejzaż, określając go jako krainę kęp i wiecznej nędzy. Za mocna stronę jego twórczości uznać należy jego utwory o charakterze publicystycznym i reporterskim. Utworem tym sa: „Listy ze wsi”, w których ujawnia się jego zaangażowanie w codzienne sprawy wsi gorczańskiej i chęć poprawy panujących wówczas stosunków społecznych. Ciekawym również wydarzeniem literackim była opublikowana w latach I wojny światowej książka „Droga czwartaków”. Zawarta jest w niej groza wojny i trud wojskowego marszu. Choć pisana przez żołnierza służącego w 4 Pułku Piechoty jest książką antywojenną i antymilitarną. Przybliżając twórczość nie można ominąć jego „Wskazań dla Synów Podhala”, o których można powiedzieć, że są jakby społecznym testamentem – to wytyczne, które powinny prowadzić synów Podhala ku lepszemu jutru. Podsumowując twórczość gorczańskiego piewcy można powiedzieć, że głównym bohaterem jego utworów była gorczańska wieś i piękny krajobraz który ją otacza.

Wgłębiając się w życie osobiste Orkana można powiedzieć, że mimo sławy jaką osiągnął pisząc tak wiele utworów, jego życie było wypełnione licznymi kłopotami – przede wszystkim z powodu biedy, w której przyszło mu żyć. Jego głównym źródłem utrzymania były skromne pieniądze, które otrzymywał za drukowanie swoich utworów w odcinkach w różnych czasopismach – m.in. w Kurierze Lwowskim, Przyjacielu Ludu, Zorzy, w Głosie, Naprzodzie, Sfinksie czy Zdroju. Otrzymał on również wiadomość o przyznaniu mu głównej nagrody literackiej miasta Warszawy (nie zdążył jej odebrać, wkrótce po otrzymaniu wiadomości o przyznaniu nagrody zmarł). W lutym 1909 r. zawarł związek małżeński z Marią Zwierzyńską, lecz związek ten nie trwał długo ponieważ Maria zmarła w kwietniu 1912 r. na gruźlicę, zostawiając mu córkę Zosię – jego jedyne dziecko. Zosię wychowywała głównie siostra Orkana, Maria. Zosia w Zakopanem skończyła Liceum Ogólnokształcące. Zaczęła studiować w Krakowie, ale zachorowała i zmarła na białaczkę, mając zaledwie 21 lat. W tak krótkim życiu zdążyła napisać wiele wierszy o tematyce miłosnej i lirycznej. 

Jaśniejszymi chwilami w życiu pisarza były podróże zagraniczne. Na przełomie 1898 i 1899 r. był w Szwajcarii z kolegą szkolnym, Emilem Bobrowskim i jego matką. W 1902 r. zwiedził Włochy w towarzystwie Leopolda Staffa i Władysława Bełzy. Porę zimową w 1903/1904 r. spędził w Szwajcarii w towarzystwie Adama Grzymały Siedleckiego. W 1914 r. przebywał w Austrii. Ostatnią podróż zagraniczną odbył w 1928 r. do Włoch w towarzystwie żony Bronisławy Folejewskiej i Jana Wiktora. Jedyną jego nagrodą za życia było zorganizowanie sobie 30-lecia pracy pisarskiej w 1927 r. Jubileusz ten odbywał się głównie w Krakowie, gdzie w Uniwersytecie Jagiellońskim otrzymał wieniec laurowy oraz w Nowym Targu, gdzie otrzymał szereg dyplomów i nagród od kolegów i przyjaciół. 

Od 1934 r. na rynku w Nowym Targu stał pomnik gorczańskiego piewcy, który został ufundowany m.in. przez Związek Podhalan Północnej Ameryki. Na uroczystości odsłonięcia była obecna jego matka, która zmarła dwa lata później w wieku 90 lat. Jest pochowana na cmentarzu miejskim w Zakopanem. Ojciec Orkana zmarł w 1896 r. – został przywalony drzewem w lesie, pracował tam jako drwal. 

Władysław Orkan władał nie tylko piórem, ale również pędzlem, o czym świadczą pejzaże namalowane jego reką, których kilka znajduje się na ścianach jego domu. Podhalański gazda wybudował sobie dom pod pustką, w którym zamieszkał od 1906 r. Orkanówka to willa w stylu Witkiewiczowskim. Wystrój budynku jest dziełem Jana Bulasa – rodaka Orkana – rysownika, malarza i rzeźbiarza, ucznia Stanisława Wyspiańskiego i Mehoffera. 

Orkan zmarł 14 maja w 1930 roku w Krakowie, w czasie odwiedzin umierającej córki. Zosia zmarła dwa tygodnie później, nie dowiedziawszy się o śmierci ojca. Władysław Orkan pochowany jest na cmentarzu w Zakopanem na Pęksowym Brzyzku.

(Źródło/fot.: Gminna Biblioteka i Ośrodek Kultury w Niedźwiedziu)