Sonderaktion Krakau: wśród wykładowców aresztowanych i wywiezionych do obozu koncentracyjnego był Limanowianin

6 listopada 1939 roku w Krakowie, Niemcy podstępnie zwabili krakowskich wykładowców do gmachu Collegium Novum, a następnie aresztowali 183 profesorów oraz pracowników naukowych i wywieźli ich do obozów koncentracyjnych. Wśród aresztowanych był także Limanowianin - profesor January Zubrzycki wybitny ginekolog oraz wykładowca akademicki, brat słynnej limanowskiej farmaceutki i fotograf Klementyny Zubrzyckiej – Bączkowskiej. Wydarzenia sprzed 80 lat przypomina Karol Wojtas.

Celem przeprowadzonej 80 lat temu Sonderaktion Krakau było zniszczenie polskiej inteligencji. Podstępne aresztowanie polskich wykładowców było precedensem i wydarzeniem, które się odbiło się głośnym echem w ówczesnej Europie. 

6 listopada 1939 roku do gmachu Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego władze okupacyjne wezwały profesorów krakowskich uczelni w celu wysłuchania odczytu Sturmbannführera Bruno Müllera o niemieckim punkcie widzenia na sprawy nauki. Na wyznaczone na godzinę 12:00 spotkanie do jednej z sal (obecnie mającej numer 56) Collegium Novum przybyło wielu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Górniczej oraz Akademii Handlowej. 

W południe do sali pełnej profesorów wszedł Sturmbannführer SS Bruno Müller i oświadczył: „Tutejszy uniwersytet rozpoczął rok akademicki bez wcześniejszego uzyskania zgody władz niemieckich. Jest to wyraz złej woli. Ponadto jest powszechnie wiadomo, że nauczyciele zawsze byli wrogo nastawieni do niemieckiej nauki. W związku z tym, wszyscy, poza trzema obecnymi kobietami, zostaną wywiezieni do obozu koncentracyjnego. Jakakolwiek dyskusja a nawet wypowiedzi na ten temat są wykluczone. Kto odważy się na opór wobec wykonania mojego rozkazu, zostanie zastrzelony”. 

Trasy biegowe - rozpoczęcie sezonu przy niesprzyjających warunkach. Co jest dostępne? Gęste mgły w Małopolsce - ostrzeżenie pierwszego stopnia

Następnie do sali wkroczyli uzbrojeni funkcjonariusze Einsatzgruppe I i w brutalny sposób wyprowadzili profesorów do ciężarówek stojących przed budynkiem. Aresztowanych naukowców bito, popychano i poniżano. Wśród 183 aresztowanych osób, 144 były pracownikami Uniwersytetu Jagiellońskiego, 21 osób było pracownikami ówczesnej Akademii Górniczej a 3 osoby były pracownikami ówczesnej Akademii Handlowej, resztę stanowiły osoby z innych uczelni krajowych i uczniowie krakowskich szkół średnich oraz przypadkowe osoby. Aresztowanych przewieziono najpierw do więzienia na ulicy Montelupich, a później do koszar wojskowych przy dzisiejszej ulicy Wrocławskiej. Po dwóch dniach wywieziono ich do Wrocławia, aby po dwóch tygodniach wywieźć do obozu koncentracyjnego KL Sachsenhausen. 

W obozie koncentracyjnym profesorowie, wśród których było wielu w podeszłym wieku, byli traktowani brutalnie, a niemieccy oprawcy znęcali się nad nimi fizycznie i psychicznie. Mimo to aresztowani wspierali się nawzajem i podtrzymywali na duchu. Niestety, kilkudziesięciu profesorów nie przeżyło aresztowania. Pierwszą ofiarą śmiertelną Sonderaktion Krakau był profesor Akademii Górniczej Antoni Meyer, który zmarł 24 grudnia 1939 roku. Cztery dni później zmarł były rektor UJ profesor Stanisław Estreicher. W następnych tygodniach zmarli kolejni wykładowcy, którzy byli wybitnymi polskimi uczonymi. Po międzynarodowych protestach 101 uwięzionych zostało zwolnionych z obozu 8 lutego 1940 roku. Niektórzy z nich, wycieńczeni warunkami obozowymi oraz z racji znacznego pogorszenia stanu zdrowia, zmarli jednak w ciągu kilku tygodni po zwolnieniu. Młodszych naukowców przewieziono z KL Sachsenhausen do KL Dachau. Po kilku miesiącach zwolniono ich do domów ale większość utraciła w znacznym stopniu zdrowie. W 2008 roku zmarł ostatni z aresztowanych w 1939 roku wykładowców UJ – był to profesor Józef Wolski. Prawie do samego końca życia uczestniczył on w corocznych uroczystościach upamiętniających ofiary Sonderaktion Krakau. 

Limanowianin wśród aresztowanych 

Wśród aresztowanych 6 listopada 1939 roku był także Limanowianin – profesor January Zubrzycki wybitny ginekolog oraz wykładowca akademicki, brat słynnej limanowskiej farmaceutki i fotograf Klementyny Zubrzyckiej – Bączkowskiej. 

January Zubrzycki był synem długoletniego burmistrza miasta i właściciela najstarszej apteki w Limanowej, Waleriana Zubrzyckiego oraz Franciszki z domu Muller. Urodził się 19 listopada 1885 roku w Limanowej. Miał trzy siostry: Klementynę, Wiktorię i Marię. Naukę w szkole powszechnej rozpoczął w Limanowej, następnie naukę w szkole średniej kontynuował w Tarnowie, aby po zdaniu matury rozpocząć studia medyczne na UJ w Krakowie. Młody January po ukończeniu studiów medycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim rozpoczął karierę naukową. Najpierw pracował w klinice ginekologii UJ w Krakowie gdzie od 1909 roku był asystentem profesora Aleksandra Rosnera. Po habilitacji przeniósł się do Lwowa, gdzie pomocną dłoń wyciągnął do niego profesor Antoni Izydor Mars, który zauważył w młodzieńcu z rodzinnej Limanowej swoje odbicie z lat młodości. Pochodzący z Limanowej profesor Antoni Izydor Mars był między innymi rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W kwietniu 1918 roku Mars zmarł w wyniku zakażenia, które nastąpiło poprzez skaleczenie się podczas operacji. January 

Zubrzycki we Lwowie kontynuował dzieło swojego mistrza. Następnie powrócił do Krakowa, gdzie w 1931 roku został kierownikiem Kliniki Ginekologii UJ. Krakowska klinika wówczas była jedną z najnowocześniejszych i najlepszych w Europie. Po wybuchu II wojny światowej został w Krakowie i pracował nadal w klinice. 6 listopada 1939 roku został zaproszony tak jak wielu profesorów uczelni krakowskich na wykład Sturmbannführera SS Bruno Müllera w Collegium Novum. Tam, wraz z 182 innymi profesorami i naukowcami, został aresztowany. Przewieziony do KL Sachsenhausen, znalazł się w grupei 101 osób zwolnionych z obozu 8 lutego 1940 roku. Powrócił do Krakowa, ale do końca wojny nie mógł pracować jako lekarz. Po zakończeniu II wojny wyjechał najpierw do Lublina, a później do Szczecina, gdzie był jednym z organizatorów Pomorskiej Akademii Medycznej. Następnie przeniósł się do Gdańska, gdzie pracował w Klinice Ginekologicznej Akademii Medycznej w Gdańsku. Będąc już na emeryturze, pracował jeszcze w Szpitalu Miejskim w Gdyni. 

January Zubrzycki zmarł 17 listopada 1969 roku w Gdyni. Został pochowany na Cmentarzu Witomińskim w Gdyni. Jego postać została upamiętniona na wystawie stałej „Krakowianie wobec terroru 1939 – 1945 – 1956” w oddziale Muzeum Historycznego Miasta Krakowa przy ulicy Pomorskiej, a także w oddziale Fabryka Schindlera.

Karol Wojtas