Utwardzona droga z imieniem wielkiego patrioty

Ulica imienia Stanisława Małachowskiego należą do wyróżniających się odcinków drogowych w wielu polskich miastach. W Limanowej imieniem wielkiego patrioty nazwano mało znaną ulicę na obrzeżach miasta, która bardziej przypomina polny odcinek. Stanisław Małachowski, współtwórca Konstytucji 3 Maja, miał swoje posiadłości na ziemi limanowskiej (w miejscowości Dobra).

Na łamach Portalu Limanowa.in staramy się przypomnieć sylwetki patronów limanowskich ulic. Głównie tych, którzy byli związani z naszym regionem. Nazwiska znanych w Polsce zasłużonych ważnych postaci historycznych są powszechnie znane. W Limanowej sporo jest ulic noszących imiona zasłużonych lokalnych działaczy. Jednak zdarza się czasem, że nawet mieszkańcy tych ulic niewiele wiedzą o ich patronach.

Na temat związków Stanisława Małachowskiego z ziemią limanowską pisaliśmy już wielokrotnie. Jego postać często przypominana jest przy okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja.

Posiadłości Małachowskiego w Dobrej

Od końca XVI wieku tzw. klucz dobrski (w skład wchodziły wsie: Dobra, Jurków, Zadziele, Gruszowiec, Chyszówki, Wilczyce i Łostówka) należał do majętnego rodu Lubomirskich, hrabiów na Wiśniczu. W 1711 roku Jerzy Dominik sprzedał (lub według niektórych publikacji przekazał) posiadłości klucza dobrskiego Annie Konstancji z Lubomierza. Była to wdowa po wojewodzie poznańskim Stanisławie Małachowskim z Małachowic. Przyszły Marszałek Sejmu Wielkiego był jej wnukiem, a imię otrzymał po dziadku

Rodzina Małachowskich właścicielami posiadłości w Dobrej była przez 137 lat. Przejęła te ziemie po Lubomirskich, którzy w pamięci zwłaszcza chłopów zapisali się jako surowi panowie. Małachowscy znacznie zmienili sposób zarządzania posiadłościami. Zwłaszcza Stanisław Małachowski, który w rzeczywistości wielkiego kryzysu naszego kraju, wychowywał się w duchu patriotycznym i przekonaniu o konieczności gruntownych reform politycznych i społecznych. Przyszły Marszałek Sejmu Wielkiego przez ówczesnych mieszkańców Dobrej i okolic nazywany był dobrodziejem i wielkim dziedzicem. Przede wszystkim przysłużył się do walki analfabetyzmem i poprawił los ubogich chłopów. 

Współtwórca Konstytucji 3 Maja na ziemi limanowskiej

 W Dobrej Stanisław Małachowski był jeszcze zanim został jej dziedzicem. Od 1755 roku był bowiem starostą sądeckim i z woli ojca Jana, często doglądał rodzinnych dobytków. Prawdopodobnie po raz pierwszy był tutaj mając 19 lat. W Dobrej z pokolenia na pokolenia przekazywany jest wizerunek Marszałka jak bardzo wrażliwego i zaradnego człowieka. Utwierdzony jest zwłaszcza głębokie przekonanie o jego dużej religijności. W czasie swoich pobytów odwiedzał tutejszy kościół, konsekrowany w 1684 roku. Dzisiaj dobrzańska świątynia jest jednym z najważniejszych zabytków w okolicy i być może jedynym istniejącym obiektem w powiecie limanowskim, w którym przebywał Marszałek.

Po śmierci ojca Stanisław Małachowski stał się dziedzicem klucza dobrskiego. Nie były to czasy łatwe dla młodego właściciela, bowiem już 1770 roku ziemia sądecka została włączona do Austrii. Ze względu na posiadane dobra przyszły Marszałek stal się poddanym cesarzowej Marii Teresy. Zaborca czynił wszystko, aby pozyskać sobie ludność wiejską, wprowadzając dla nich korzystne reformy. Widząc to Stanisław Małachowski stał się wielkim orędownikiem poprawy warunków życia i sytuacji społeczno – prawnej chłopów. Decyzje podejmowane przez dziedzica w Dobrej i okolicach miały być przykładem dla innych magnatów. Kwestia pozyskania najniższych warstw społecznych dla spraw ojczyzny stały się jednym z ważniejszych celów jakie postawił przed sobą Stanisław Małachowski. Nie wiadomo jak często bywał w swych włościach na południu Polski. Jego główną siedzibą był dwór w Białaczewie (woj. łódzkie). Jednak w Dobrej mieszkańcy lubią się chwalić, jak to w czasie wizyt dróżkami ich miejscowości przechadzał się współtwórca najstarszej Konstytucji w Europie.

Bardzo ważnym gestem Stanisława Małachowskiego dla wioski była budowa nowego zaplecza dla szkoły, która od prawie stu lat nie funkcjonowała. Wcześniej nauczanie odbywało się przy parafii. Według przekazów historycznych w drugiej połowie XVIII wieku liczba analfabetów w Dobrej dochodziła nawet do stu procent. Przyszły Marszałek Sejmu Wielkiego zaniepokojony taką sytuację postanowił wybudować placówkę oświatową. Kronikarz szkoły Mateusz Rudnicki (swoje dzieło zaczął pisać w 1864 roku) na temat owych wydarzeń pisze następująco: „W jakim czasie i przez kogo szkoła w Dobrej ustalona została brakuje dokumentów, tylko na belce czyli tragarzu sufitowym w szkolnej starej izbie wyryty znajdował się następujący napis: za dziedzictwa J.W. Hrabi Stanisława Nałęcz - Małachowskiego – Referenta Królestwa Polskiego dnia 23 lipca 1788 roku”

W tym samym roku rozpoczęły się obrady Sejmu Wielkiego. Prawdopodobnie Marszałek odwiedził w tym czasie klucz dobrski, przy okazji fundacji szkoły.

Marszałek Sejmu Wielkiego: uwłaszczenie chłopów w Dobrej

Natomiast nie ma wątpliwości, że Stanisław Małachowski przybył do Dobrej w sierpniu 1792 roku, a więc rok po uchwaleniu Konstytucji. Konfederacja Targowicka przy pomocy Rosji doprowadził do obalenia ustaleń majowych. Główny współtwórca Konstytucji postanowił udać się na emigrację. W drodze do Wiednia jeszcze raz odwiedził klucz dobrski. Doszło wtedy do gestu dobrej woli Marszałka. Ogłosił uwłaszczenie chłopów (rok wcześniej to samo uczynił w posiadłościach w Rękoraju). Między swoich poddanych rozdał wówczas około 255 morgów. Zrezygnował z 15 tys. dni pańszczyzny sprzężajnej i 3,7 tys. dni pańszczyzny pieszej. Zniósł największe ciężary poddańcze chłopstwa i w znacznym stopniu powiększył ich areał. Przekazy historyczne bardzo często podkreślają, że Stanisław Małachowski i tak miał niewielkie zyski z klucza dobrskiego. Zajęty sprawami politycznymi w odległej Warszawie nie mógł dopilnować swoich spraw w południowej Polsce. Wyznaczeni zarządcy posiadłości bardzo często oszukiwali Marszałka, bardziej myśląc o zagarnięciu jak najwięcej bogactw dla siebie niż o wypełnianiu swoich powinności względem Pana. Najbardziej cierpieli na tym wyzyskiwani chłopi. Taka sytuacja zapewne tylko przyspieszyła decyzję Stanisława Małachowskiego o uwłaszczeniu, co na owe czasy można uznać za sytuację wyjątkową.

W 1805 roku odnotowana jest wizyta chłopów z Dobrej w Białaczewie. Delegacja po tygodniowej podróży wręczyła Marszałkowi suplikę, w której chłopi zwracali się z prośbą o pozwolenie na wypasanie kóz razem z owcami na halach. Nie wiadomo czy udało im się załatwić sprawę. Po sukcesach napoleońskich Stanisław Małachowski był premierem rządu Księstwa Warszawskiego. Po jego bezpotomnej śmierci klucz dobrski stał się własnością jego bratanka hr. Ludwika Małachowskiego. Mieszkał na stałe w Warszawie i swoje posiadłości w powiecie limanowskim odwiedził tylko raz. W czasie powstania listopadowego w 1831 roku był tutaj przez trzy miesiące. W 1848 roku Ludwik Małachowski sprzedał swój majątek w Dobrej Henrykowi Wodzickiemu, właścicielowi dóbr ziemskich w Porębie Wielkiej i Niedźwiedziu.

Mimo niewielu źródeł a przede wszystkim pamiątek po Stanisławie Małachowskim na ziemi limanowskiej w regionie podkreśla się mocno jego zasługi. Do posiadłości podworskich zaliczany był budynek, w którym obecnie znajduje się Urząd Gminy. Widnieje tam pamiątkowa tablica z napisem: „W 200 lecie uchwalenia Konstytucji 3 Maja jej współtwórcy Stanisławowi Małachowskiemu 1736 – 1809, mieszkańcy jego dziedzicznych włości. Dobra 3 V 1991”.

Jedno z osiedli w Dobrej nosi nazwę „Morgi”, na cześć uwłaszczenia chłopów. Piękny park również został nazwany "Parkiem Małachowskich". Niestety nie istnieje dwór należący do zasłużonej rodziny. Został rozebrany podczas budowy linii kolejowej w XIX wieku, co do jego dokładnej lokalizacji istnieje dużo rozbieżności. W polu herbu Dobrej znajduje się tzw. „nałęczka” – związana chusta zaczerpnięta z herbu Nałęcz, do którego należeli Małachowscy. Jak już wspomnieliśmy w Limanowej jedna z ulic nosi imię Stanisława Małachowskiego. A Bazylika Matki Boskiej Bolesnej w Limanowej została wybudowana jako pomnik na stulecie uchwalenie Konstytucja 3 Maja.

Stanisław Małachowski – ur. 1736 roku w Końskiem (woj. łódzkie). Poseł na sejm konwokacyjny 1764, gdzie domagał się ograniczenia liberum veto. W latach 1776-1780 konsyliarz Rady Nieustającej. Jako poseł sandomierski wziął udział w Sejmie Czteroletnim 1788 – 1792, sprawując funkcję marszałka. Należąc do Stronnictwa Patriotycznego był jednym z głównych twórców Konstytucji 3 maja. W utworzonym przez Napoleona Bonapartego Księstwie Warszawskim sprawował m.in. funkcję prezesa Rady Ministrów. Zmarł 29 grudnia 1809 roku. Jego prochy spoczywają w warszawskim kościele św. Krzyża.

Zobacz również:

•  Ks. Józef Joniec
•  Józef Marek
•  Maksymilian Marszałkowicz
  
• Achacy Przyłęcki