Przedostatni z cyklu spacerów o zawiłych początkach miasta

Mszana Dolna. Jutro dzieje miasta podczas spaceru historycznego po Mszanie Dolnej przedstawi uczestnikom Karol Wojtas.

Lokalna Organizacja Turystyczna Powiatu Limanowskiego zaprasza jutro na kolejny spacer historyczny po powiecie limanowskim. Tym razem pasjonaci historii spotkają się w Mszanie Dolnej. Oprowadzając po terenie miasta, Karol Wojtas przedstawi „Zawiłe początki Mszany Dolnej”.

Jutrzejszy spacer rozpocznie się o godz. 13:00 na płycie rynku w Mszanie Dolnej. Spacer odbędzie się bez względu na warunki atmosferyczne. Należy mieć wygodne obuwie oraz coś przeciwdeszczowego. Osoby podróżujące samochodem proszone są o parkowanie na parkingu pod kościołem. 

Wydarzenie będzie przedostatnim z tegorocznego cyklu. Ostatni spacer zaplanowany jest na 23 listopada i poprowadzi „Śladami Marsów po Limanowej”. Dotychczas, w ramach projektu organizowanego przez Lokalną Organizację Turystyczną Powiatu Limanowskiego, wydarzenia poświęcone miejscowościom Limanowszczyzny odbyły się w Przyszowej, Kasinie Wielkiej, Skrzydlnej, Porębie Wielkiej, Męcinie, Laskowej, Kamienicy, Słopnicach, Szczyrzycu i Tymbarku.

Od stycznia 2025 r. powszechne e-Doręczenia, czyli elektroniczny odpowiednik listu poleconego MSZ Rosji: amerykańska baza w Polsce od dawna jest jednym z celów wojskowych

Historia Mszany Dolnej

Początki Grodu
W 1254 roku po raz pierwszy wymieniono w pewnym starym dokumencie osadę leżącą nad potokiem "Mschena" (dzisiejsza rzeka "Mszanka"). Gród pod nazwą Mszana  (w/g Długosza) najprawdopodobniej założyli Cystersi ze Szczyrzyca po roku 1308 na podstawie tzw. "Przywileju Generalnego" króla Władysława Łokietka, nadanego im w roku 1308. Cystersi otrzymali od Teodora Gryfity, ówczesnego wojewody krakowskiego, duże nadania ziemi w celu rozwoju osadnictwa na tych terenach. Pośród miejscowej ludności utrzymuje się podanie, że Mszana w przeszłości była znacznym grodem otoczonym z  czterech stron potokami (Mszanką, Słomką, Szklanówką i Wrębnem) oraz murem obronnym. Od roku 1345 Mszana była już własnością królewską, gdyż w tym właśnie czasie król Kazimierz Wielki "ufundował  i uposażył pierwszy kościół w tym grodzie". Pierwszym dokumentem wymieniającym Mszanę jako osadę było pismo kancelarii Króla Kazimierza Wielkiego z roku 1369 dotyczące kupna sołectwa tej osady przez Mikołaja i Przybka Braciejów od wdowy po Ulmanie - poprzednim sołtysie mszańskim.

Powstanie Mszany Dolnej
W roku 1345 na tzw. "Zarabiu" - lewym dorzeczu Raby - król Kazimierz Wielki założył kolejną wieś, która również otrzymała nazwę Mszana. Tak więc istniała stara Mszana zwana "Mieściskiem" (założona przez Cystersów) oraz nowa Mszana lokowana na "Zarabiu". Prawdopodobnie po roku 1365 obie te Mszany połączyły się w jeden gród. Przymiotnik "Dolna" nadano Mszanie wzwiązku z lokacją w roku 1365 także przez króla Kazimierza Wielkiego wioski Mszana Górna. Od 1345 r. "Mieścisko" i "Zarabie" (od 1365 r. Mszana Dolna), a także "Słomka", "Gronoszowa" i "Glisne" należały do posiadłości królewskich i wchodziły w skład rozległego starostwa nowotarskiego. W 1400 r. Mszana Dolna poprzez nadanie królewskie przechodzi w posiadanie rodziny Ratołdów ze Skrzydlnej. W 1524 r. dobra mszańskie przejmuje Jan Pieniążek, a potem przypadają one Annie Bylińskiej.

Starostwo Mszańskie
Po rozpadzie w 1532 r. starostwa nowotarskiego na: starostwo nowotarskie, dzierżawę porębską i starostwo mszańskie (za czasów Rzeczypospolitej Szlacheckiej) Mszana Dolna wraz z okolicznymi wioskami stanowi tzw. "starostwo niegrodowe". Z 1639 r. pochodzi ważny przywilej królewski dla Mszany Dolnej, nadający jej "prawo na targ tygodniowy co niedzielę i na pięć jarmarków w ciągu roku".

Znaczenie historyczne Mszany Dolnej
Położenie Mszany Dolnej na skrzyżowaniu dolin rzek: Raby i Mszanki wpłynęło już w dawnych czasach na znaczenie miasta jako węzła zbiegających się tu szlaków handlowych. Dobrobyt Mszany rósł w potęgę w miarę zwiększania się wymiany towarowej pomiędzy Węgrami a kupcami polskimi. Już w XIII wieku przez Gorce przechodził szlak handlowy łączący Małopolskę z Węgrami, natomiast w XVI i późniejszych wiekach wiodła tędy "droga królewska", na której pobierano opłaty mostowe od koni i pojazdów. Szlakami tymi wożono: ołów, srebro, siarkę z Olkusza, sól z Wieliczki, a z Węgier przywożono suszone śliwy, wino, sukna i konie. Mszana Dolna i okoliczne wioski słynęły również z własnych wyrobów m.in. piwa, wódki i szkła.

Potop Szwedzki i rabacja chłopska
W zbiorowej świadomości Mszańskiego ludu utrzymały się dwa wypadki historyczne; pierwszy z nich to najazd szwedzki w XVII wieku, kiedy to Mszana Dolna, będąca znacznym grodem jak na te czasy, została całkowicie spalona i zniszczona. Drugim był "pogrom dworu", związany bezpośrednio z tzw. "Rabacją chłopską" mającą miejsce w lutym 1846 r. Po tych wydarzeniach Mszana Dolna istniała jako skromna wioska. Zniszczony kościół został odbudowany dopiero w 1710 r., natomiast już w 1714 r. częściowo odbudowaną Mszanę złupili Moskale, a w późniejszych latach rekwizycjami nękali ją konfederaci barscy.

Zabór Austriacki
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Starostwo Mszańskie znalazło się pod zaborem Austriackim. W roku 1798 dobra mszańskie nabył na licytacji Piotr Wodzicki, dziedzic Poręby Wielkiej, później przeszły one na własność Antoniego Juszczakiewicza - zdziercy, znienawidzonego przez chłopów.
W roku 1821 Mszana Dolna połączona zostaje bitym gościńcem z Rabką i Limanową. Dopiero od roku 1850 notuje się dalszy istotny rozwój miejscowości. W 1880 r. firma "ADER"   z Jazowska zakłada tu fabrykę mebli giętych. W 1883 r. do Mszany Dolnej zostaje przeniesiony Sąd Powiatowy ze Skrzydlnej, a miasto pełni wówczas rolę powiatu. W 1885 r. wiedeńska firma "C. WARHANEK" uruchamia tu fabrykę konserw rybnych i pierwszy tartak parowy. Powstaje tu też fabryka nawozów z mielonych kości. W latach 1880-1884 jeszcze w czasie zaboru austriackiego, wybudowano linię kolejową tzw. "kolei transwersalnej" z Chabówki do Lwowa. W czasach austriackich przez Mszanę Dolną i Rabę Niżną przechodził tzw. "gościniec cesarski" z Sącza do Wiednia.

I Wojna Światowa
W grudniu 1914 r. armia rosyjska w marszu na zachód dotarła w okolice Limanowej, zmuszając po krwawych bojach wojska austro-węgierskie do odwrotu. Zwiadowcy rosyjscy dotarli wtedy w rejon Ćwilina i Czarnego Działu. Według relacji ówczesnych mieszkańców Mszana i Słomka były wtedy przedpolem walk. W walkach z Rosjanami uczestniczyły także oddziały polskich legionów. Jeden z nich, dowodzony przez późniejszego marszałka, a wtedy oficera legionowego Edwarda Rydza-Śmigłego, stoczył zwycięską potyczkę z oddziałem kawalerii rosyjskiej w rejonie przełęczy "Chyszówki" koło Jurkowa.

Okres międzywojenny
Po odzyskaniu niepodległości nastąpił stopniowy rozwój regionu. Próbowano rozwijać drobny przemysł. Rozbudowano także sieć dróg - m.in. szosę z Krakowa do Zakopanego i drogę z Lubnia przez Mszanę Dolną do Nowego Sącza. Pomimo ogólnego rozwoju gospodarczego wieś Mszana Dolna nie należała do bogatych. Panowało bezrobocie i wielu ludzi emigrowało za granicę w poszukiwaniu chleba. Sytuacja ulegała jednak stopniowej poprawie, głównie za sprawą wzrastającej atrakcyjności turystycznej tego regionu. W tym też okresie powstały pierwsze pensjonaty. Niestety dalszy rozwój został powstrzymany przez wybuch II wojny światowej.

II Wojna Światowa i lata okupacji
Bezpośrednio po wybuchu wojny w Mszanie Dolnej próbowano zorganizować obronę przed hitlerowcami. Nastąpił jednak zmasowany atak niemieckiego lotnictwa i wojsk pancernych nacierających z kierunku Rabki, który zmusił oddziały Wojska Polskiego do odwrotu
i uniemożliwił także obronę Mszany.

Trzeba jednak wspomnieć, że skuteczne wojskowe działania obronne podjęły wycofujące się od Płd.- Zach. oddziały polskie (na tzw. "Pańskim" i "Przymiarkach"). Przez całe trzy dni trwały walki polskiej jednostki zmotoryzowanej - 10 brygady Kawalerii Pancernej pod dowództwem płk Stanisława Maczka (słynnego później gen. Stanisława Maczka walczącego w polskich siłach zbrojnych na Zachodzie) z przeważającymi siłami niemieckimi. W wyniku tych walk Niemcy, pomimo znacznej przewagi, doznali ciężkich strat w ludziach i sprzęcie.

W walkach na tym terenie wsławił się również 24 pułk Ułanów WP, którego żołnierze spoczywają w tzw. "Mogile" w Kasinie Wielkiej.

Podczas okupacji w Mszanie Dolnej i okolicach działała silna partyzantka, wiążąca duże siły niemieckie na tych terenach. W latach 1939-45 Gorce stanowiły ognisko działalności partyzanckiej o wiele ważniejsze niż Tatry. Głównymi ostojami batalionów Armii Krajowej były właśnie okolice Mszany Dolnej. Podczas całej okupacji hitlerowskiej był tutaj prowadzony nasłuch radiowy. Wiadomości o rzeczywistej sytuacji na frontach przekazywane tą drogą z Londynu były rozpowszechniane w formie podziemnych gazetek.

Na terenie Mszany Dolnej prowadzono również tajne nauczanie. Kierowała nim prof. Bronisława Szczepaniec. Pomimo stałego zagrożenia ze strony okupanta w akcji tej brało udział wielu mszańskich nauczycieli i profesorów w tym m.in. dr S. Flizak, J. Toliński oraz liczna grupa młodzieży. Okupacja niemiecka w Mszanie Dolnej i okolicznych miejscowościach pozostawiła krwawe ślady i wspomnienia. Tylko jednego dnia, 19 sierpnia 1942 roku gestapo rozstrzelało nad zapadliskiem koło dworu 968 osób pochodzenia żydowskiego. Obecnie miejsce to jest ogrodzone i znajduje się tam pamiątkowa tablica w języku hebrajskim i polskim. W wyniku terroru okupanta Mszana Dolna, którą przed wojną zamieszkiwało około 4 tys. mieszkańców, straciła w czasie okupacji 1108 mieszkańców. Fakt ten uwidoczniono na pomniku ofiar II wojny światowej w parku miejskim.

W styczniu 1945 r. na płn.-wsch. i płn.-zach. krańcach Mszany Dolnej (rejon osiedli: "Wójty" i "Krupciówka") toczyły się ciężkie walki z udziałem artylerii i czołgów, pomiędzy cofającymi się oddziałami niemieckimi i napierającymi od północy oddziałami rosyjskimi.    W wyniku tych walk w dniu 27 stycznia 1945 r. Mszana Dolna i jej okolice zostały wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej.

Okres powojenny i lata obecne
Po odzyskaniu niepodległości nastąpił stopniowy wzrost znaczenia Mszany Dolnej jako ośrodka gospodarczego, edukacyjnego i kulturalnego dla miejscowości znajdujących się w jego najbliższej okolicy. Dzięki ogólnej tendencji rozwijania całego regionu południowego,     z różnym skutkiem i nie zawsze w zgodzie z lokalną tradycją, zaczęto budować w podgórskich miasteczkach większe i mniejsze zakłady przemysłowe. Podnoszono też poziom rolnictwa, natomiast zaczęło powoli zanikać tradycyjne tutaj - pasterstwo górskie. Budowano drogi i organizowano komunikację. Zaczęła się rozwijać komunikacja masowa i indywidualna. Powiększono sieć szlaków turystycznych rozwijała się baza noclegowa, gastronomiczna i wypoczynkowa w samej Mszanie Dolnej oraz w otaczających ją miejscowościach. Zapomniane jeszcze kilkadziesiąt lat temu góralskie wioski zmieniły się znane miejscowości letniskowe i turystyczne, natomiast cały region Gorców i Beskidu Wyspowego stał się jednym z najchętniej odwiedzanych przez turystów rejonem.

W roku 1952 Mszana Dolna odzyskuje swoje dawne prawa miejskie. W mieście następuje proces urbanizacji, z dużym rozmachem postępują przeobrażenia architektoniczne w budownictwie mieszkaniowym  i komunikacyjnym. Postępuje rozwój elektryfikacji, gazyfikacji, telefonizacji, kanalizacji, wybudowano sieć wodociągów, dokonano regulacji rzek   i potoków, a także widoczny jest znaczny rozwój szkolnictwa i oświaty.

(Źródło: UM Mszana Dolna. Fot.: NAC)