„Wycinki z przedwojennej prasy” - cz. XXXVIII

W tym tygodniu analiza ksiąg sądowych z Kasiny Wielkiej, opublikowana w „Gazecie Lwowskiej” w 1894 roku.

Gazeta Lwowska
Niedziela, 6 maja 1894 r.

Kasina wielka, położona w powiecie limanowskim należy właśnie do tych wsi, w których księgi sądowe się dochowały, i o których dlatego wiemy o wiele więcej aniżeli o innych. Majętność ta należała pierwotnie do rodziny Niewiarowskich, ale przy końcu XVI wieku przeszła na własność klasztoru Dominikanów w Krakowie. Na podstawie ksiąg kasińskich można sobie w przybliżeniu stworzyć obraz wsi, zarządzanej przez dwór z całą sprężystością, ale bez ucisku i krzywdzenia poddanych. Na czele wsi stoi pan, którego władza jest analogiczna do monarszej; poddani winni są wobec pana do posłuszeństwa i uszanowania, składają na rzecz dworu czynsze i odrabiają pańszczyznę, ale mają prawo do opieki pańskiej i do ulg w ciężarach dworskich w razie klęsk elementarnych. Pan jest na wsi ustawodawcą i sędzią. Ustawy pańskie dotykają najróżnorodniejszych materyj prawnych. Jedne z nich poświęcone są administracyi wiejskiej, drugie zawierają przepisy karne i policyjne. W sądownictwie pan bierze udział osobisty, w nieobecności pana zastępuje go jego starosta, czyli faktor. W imieniu pana sądzi wójt z 7 przysiężnikami na sądach, zagajnych wielkich i na podsądkach, ale strony mogą się odwołać do dworu, i pan zmienia w razie potrzeby niesłuszny wyrok ławnicy.

Mieszkańcy wsi jako całość przeciwstawieni do dworu stanowią gromadę. Gromada uczestnicy w sądach, zajmuje się sprawami wspólnemi, przedstawia dworowi swoje życzenia, wstawia się za przestępcami, odpowiada za całość czynszów i podatków dworskich, zbiera się nareszcie od czasu i uchwala na własną rękę ustawy gromadzkie, które zwykle zyskują aprobatę pańską.

Zagórzański jarmark po raz piąty (ZDJĘCIA) Przetarg na obwodnicę. Jutro konferencja GDDKiA

Dawniej t.j. do połowy XVI wieku, na czele wsi stał sołtys dziedziczny. Później jednak sołectwo kasińskie zostało skupione a gromadzie przewodniczą ustanowieni z ramienia dworu wójci. Wójta wybiera wprawdzie gromada, ale wybór ten ulega potwierdzeniu pańskiemu, bez którego wójt czynności urzędowej przedsiębrać nie może. U boku wójta stoją ławnicy, którzy z nim razem tworzą „urząd”.

Sądownictwo wiejskie jest częścią cywilne, częścią kryminalne. Sprawy dzielą się na gruntowe, rugowe i potoczne. Jurysdykcya karna odbywa się na „rugach”, podczas których wybrani z pomiędzy ławników rugownicy donoszą o wszystkich przestępstwach we wsi dokonanych. Najważniejsze sprawy cywilne tycza się sprzedaży dziedzictwa, testamentów, działów i t.d. ; karne obejmują najrozmaitsze przestępstwa, począwszy od morderstwa i czarów, aż do zwykłych przekroczeń przeciw moralności i publicznemu porządkowi. Kary są bardzo różnorodne: kara śmierci stosowaną jest tylko wobec czarownic; w innych wypadkach doznaje złagodzenia ze strony dworu. Najczęściej stosowane są kary pieniężne i plagi. Pokuty kościelne nakładane bywają na przestępców jako kary dodatkowe; najtroskliwiej karane są przestępstwa przeciw dworom, osobom urzędowym oraz ubliżające zasadom moralności. Utrata dziedzictwa lub wyświecenie ze wsi są stosunkowo najcięższemi karami, jakich poddany kasiński mógł się obawiać.

W całej organizacyi Kasiny uderza przedewszystkiem wybitna rola jaką odgrywa gromada. Autonomia wiejska istnieje nie tylko w teoryi, ale objawia się praktycznie : obywatele kasińscy biorą czynny udział w sprawach obchodzących ogół i uważają się za ludzi wolnych, ulegających dworowi tak, jak się ulega władzy monarszej.

Byłoby jednak błędem rezultaty, osiągnięte na podstawie ksiąg kasińskich, przenosić na inne wsi, a tem mniej na cały stan włościański w Polsce. Jest to dopiero początek badań, który może wskazać nowe drogi, ale dzisiaj zawcześnie orzekać, dokąd drogi te zaprowadzą.

Grafika – TUTAJ.

***
Cykl powstaje przy współpracy z panem Januszem Guzikiem, który zajął się opracowaniem materiałów, zaczerpniętych z zasobów Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej, Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Warszawskiego, Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej oraz Narodowej Biblioteki Austrii.