„Wycinki z przedwojennej prasy” - cz. XXXVIII

W tym tygodniu analiza ksiąg sądowych z Kasiny Wielkiej, opublikowana w „Gazecie Lwowskiej” w 1894 roku.

Gazeta Lwowska
Niedziela, 6 maja 1894 r.

Kasina wielka, położona w powiecie limanowskim należy właśnie do tych wsi, w których księgi sądowe się dochowały, i o których dlatego wiemy o wiele więcej aniżeli o innych. Majętność ta należała pierwotnie do rodziny Niewiarowskich, ale przy końcu XVI wieku przeszła na własność klasztoru Dominikanów w Krakowie. Na podstawie ksiąg kasińskich można sobie w przybliżeniu stworzyć obraz wsi, zarządzanej przez dwór z całą sprężystością, ale bez ucisku i krzywdzenia poddanych. Na czele wsi stoi pan, którego władza jest analogiczna do monarszej; poddani winni są wobec pana do posłuszeństwa i uszanowania, składają na rzecz dworu czynsze i odrabiają pańszczyznę, ale mają prawo do opieki pańskiej i do ulg w ciężarach dworskich w razie klęsk elementarnych. Pan jest na wsi ustawodawcą i sędzią. Ustawy pańskie dotykają najróżnorodniejszych materyj prawnych. Jedne z nich poświęcone są administracyi wiejskiej, drugie zawierają przepisy karne i policyjne. W sądownictwie pan bierze udział osobisty, w nieobecności pana zastępuje go jego starosta, czyli faktor. W imieniu pana sądzi wójt z 7 przysiężnikami na sądach, zagajnych wielkich i na podsądkach, ale strony mogą się odwołać do dworu, i pan zmienia w razie potrzeby niesłuszny wyrok ławnicy.

Mieszkańcy wsi jako całość przeciwstawieni do dworu stanowią gromadę. Gromada uczestnicy w sądach, zajmuje się sprawami wspólnemi, przedstawia dworowi swoje życzenia, wstawia się za przestępcami, odpowiada za całość czynszów i podatków dworskich, zbiera się nareszcie od czasu i uchwala na własną rękę ustawy gromadzkie, które zwykle zyskują aprobatę pańską.

Prokuratura: zarzuty dla prorektora d. Collegium Humanum i jego żony oraz b. europosła Karola K. Podróż przez serce Francji: Odkrywając kulinarne i kulturowe skarby Bordeaux i Burgundii

Dawniej t.j. do połowy XVI wieku, na czele wsi stał sołtys dziedziczny. Później jednak sołectwo kasińskie zostało skupione a gromadzie przewodniczą ustanowieni z ramienia dworu wójci. Wójta wybiera wprawdzie gromada, ale wybór ten ulega potwierdzeniu pańskiemu, bez którego wójt czynności urzędowej przedsiębrać nie może. U boku wójta stoją ławnicy, którzy z nim razem tworzą „urząd”.

Sądownictwo wiejskie jest częścią cywilne, częścią kryminalne. Sprawy dzielą się na gruntowe, rugowe i potoczne. Jurysdykcya karna odbywa się na „rugach”, podczas których wybrani z pomiędzy ławników rugownicy donoszą o wszystkich przestępstwach we wsi dokonanych. Najważniejsze sprawy cywilne tycza się sprzedaży dziedzictwa, testamentów, działów i t.d. ; karne obejmują najrozmaitsze przestępstwa, począwszy od morderstwa i czarów, aż do zwykłych przekroczeń przeciw moralności i publicznemu porządkowi. Kary są bardzo różnorodne: kara śmierci stosowaną jest tylko wobec czarownic; w innych wypadkach doznaje złagodzenia ze strony dworu. Najczęściej stosowane są kary pieniężne i plagi. Pokuty kościelne nakładane bywają na przestępców jako kary dodatkowe; najtroskliwiej karane są przestępstwa przeciw dworom, osobom urzędowym oraz ubliżające zasadom moralności. Utrata dziedzictwa lub wyświecenie ze wsi są stosunkowo najcięższemi karami, jakich poddany kasiński mógł się obawiać.

W całej organizacyi Kasiny uderza przedewszystkiem wybitna rola jaką odgrywa gromada. Autonomia wiejska istnieje nie tylko w teoryi, ale objawia się praktycznie : obywatele kasińscy biorą czynny udział w sprawach obchodzących ogół i uważają się za ludzi wolnych, ulegających dworowi tak, jak się ulega władzy monarszej.

Byłoby jednak błędem rezultaty, osiągnięte na podstawie ksiąg kasińskich, przenosić na inne wsi, a tem mniej na cały stan włościański w Polsce. Jest to dopiero początek badań, który może wskazać nowe drogi, ale dzisiaj zawcześnie orzekać, dokąd drogi te zaprowadzą.

Grafika – TUTAJ.

***
Cykl powstaje przy współpracy z panem Januszem Guzikiem, który zajął się opracowaniem materiałów, zaczerpniętych z zasobów Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej, Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Warszawskiego, Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej oraz Narodowej Biblioteki Austrii.